***

D-ro Aleksandro S. Melnikov (en la Rusia sistemo Сkandidato de filologiaj sciencojТ), eduke kemiisto kaj instruisto pri la angla, diplomita Æe-instruisto, adjunkto de la Akademio Internacia de la Sciencoj San-Marino, docento (instruista-scienca rango kaj posteno Ц 3-a el la 4 eblaj en Rusio) de la katedro de fremdaj lingvoj (angla kaj Esperanto) de maþinkonstrua akademio en Rostov-na-Donu.

Antaý ol pritrakti la titol-temon ni interkosentu pri kelkaj terminoj. Unue, parolante pri la estetika funkcio de Esperanto (plue СEoТ; en kunmetitaj kaj derivitaj vortoj СE-Т) ni konsideros æiujn manifestiøojn de la koncerna lingvo kaj parolo (lingva¼o), kies celo estas elvoki emociojn. Tio aparte gravas en literaturo, publicistiko, retoriko kaj æiuj artoj kun vorta ingredienco (ekzemple, kantado aý vortludoj), sed iugrade rolas ankaý en ordinara komunikado. Due, same kiel en esploroj pri aliaj lingvoj oni parolas pri averaøa etnolingvano, ni uzos la nocion Сtipa E-istoТ (TE). Tamen inter la etnalingva kaj IPLa СesplorunuoТ estas granda diferenco. Se la unua estas la plej ofta tipo de lingvoportanto, la dua reprezentas nur la elitan parton de la tuta E-istaro, elitan el la vidpunkto de la kultura nivelo de la E-parolantoj (EP-j) aý E-fonoj (EF-j).

Eblas diversaspektaj distingoj de internaciaj lingvoj. Ekzemple, laý ties deveno (konscia kreo/natura ekiøo), laý prioritateco de ilia rolo kiel ilo de mond-ekkonado aý komunikado, laý la ligoj kun siaj fontoj (naturalisma kaj skemisma skoloj) ktp.

Kio do povus esti kaýzoj de la verdiktita Сsenkultureco kaj senestetikecoТ de la IPL-j? La respondoj jenas. La Esperanto-tipaj lingvoj ne povus havi stilajn karakteriza¼ojn. En ili ne eblas esprimivaj vortoj kaj parolturnoj, donantaj al literaturaj verkoj apartan æarmon. Se tia esprimeco kaj idioma¼eco en ili aperus, tiuj lingvoj perdus siajn æefajn kvalitojn: simplecon, logikecon, kompreneblecon por diversnaciaj lingvo-uzantoj. Beletro, arto baziøas sur la jarcentaj tradicioj de la koncernaj popoloj. La EF-j tiajn tradiciojn ne havas kaj havi ne povas, æar ili vivas ne en unueca kolektivo, sed diaspore en la tuta mondo; krome, Esperanto mem ekhavis en 1987 nur 100 jarojn.

Bedaýrinde, diskutante pri IPL oni ofte forgesas, ke lingvo estas ne fakto, sed procezo (en tiu senco, ke øi konstante þanøiøas). Do, eæ se iu ajn aserto el la æi-supraj estus prava en la momento de IPL-apero, tio tute ne signifas, ke øi ne povas eksøustiøi poste. Krome, æar iu ajn lingvo estas sistemo de sistemoj, kies optimumoj kontraýdiras unu la alia(j)n, apero de faktoj kaj fenomenoj СmalplibonigantajТ la lingvon iuaspekte povas СplibonigiТ øin aliaspekte. Kio resume pli gravas, decidas socia bezono (aý iam hazardo?).

Tial la sola pravigebla maniero trakti la tuþitajn problemojn, estas esplori la faktan staton (kaj evoluon) de la lingvo surbaze de ties tekstoj. Kaj se ni faros tion, ni tuj malkovros, ke en æiuj sufiæe evoluintaj planlingvoj nepre aperas literaturaj verkoj (komence tradukoj, poste provoj de originala kreado)? Rimarkinde, ke en kelkaj lingvoj tiu tendenco iras eæ malkonkorde kun postuloj de la koncerna-lingvaj teoriuloj. Tiel, ekzemple, unu el la teoriistoj de la Ida reformo, R. Lorenz, akre kondamnis kreadon de beletra¼oj en la artefaritaj lingvoj atribuante al ili (cetere, ankaý al Ido) nur pragmatajn funkciojn: priservi æiutagan komunikadon kaj kunlaboron sur la kampoj de scienco kaj tekniko. Malgraý tio, Ido evoluis æi-sence same kiel la aliaj sociiøintaj (=realiøintaj en praktiko) planlingvaj projektoj: scienc-teknikaj verkoj en øi evidentiøis malpli multaj ol la literaturaj. Plie, en la unua etapo la pragmata funkcio de la plej disvastiøinta internacia planlingvo (IPL) Esperanto (Eo) cedis sian primarecon al la esprimiva (estetika) funkcio [vd., ekz.: Kuznecov, 1984, 47-49; Kuznecov, 1987, 48].

Opinie de W.A. Verloren van Themaat por esti kulturportanto (ne nur konservi la malnovan, sed ankaý krei novan kulturon) lingvo devas respondi al la 3 kondiæoj: 1) lingvistika (kapabli transdoni kulturajn valorojn per la strukturaj rimedoj de la koncerna lingvo); 2) makrokultura (havi bazon en la moderna socio; cetere, ne esti fremdeca al la ekzistantaj lingvoj kaj kulturoj); 3) mikrokultura (havi mikromedion, kiu sufiæe stimulas kulturan evoluon). [van Themaat, 2 kaj 4]

Æion æi Eo havas. Kaj por ilustri kapablecon de Eo esti esprimiva rimedo, sufiæus citi nur la ekzemplon el E. Privat: СA) Þi iris el la vendejo je la deka. Mi estis atendinta þin ekstere de la naýa kaj duono. La pluvo tre malsekigis min.Т (Neýtrala, informa modelo.) СB) Finfine þi aperis el tiu butikaæo! Horojn mi atendegis sub pluvo kaj estis dronigita øis æemizo!Т (Emocia prezento de la sama okazinta¼o.) [Privat, 25] Komentante la ¼usan specimenon, øia aýtoro trovas jenajn rimedojn por transdoni sentojn per Eo: 1) sona plilaýtigo de iu aý alia frazero (prozodiaj rimedoj Ц A.M.); 2) aranøo de la frazo en iu aý alia ordo (sintaksaj, vortordaj rimedoj Ц A.M.); 3) ripeto aý forigo de vortoj (elipso, ripeto, pleonasmo Ц A.M.); 4) elekto inter ekzistantaj vortoj (leksikaj premisoj - A.M.); 5) kreo aý modifo de vortoj (vorfaraj ebloj Ц A.M.) [Privat, 26-30]. Æio æi veras, sed ne elæerpas la eblecojn de Eo.

Tial ni parolu pri premisoj de estetike/kulture þarøita uzado de IPL-oj pli detale. La konata sovetia interlingvisto E.A. Bokarev vidis kiel unu el la klarigoj de la traktata fenomeno tion, ke preciza/strikta limo inter la belarta kaj æiutaga en kiu ajn lingvo ne estas markebla. УSe Esperanto estas tre bona rimedo por transdoni pensojn, tiam øi nepre iøas rimedo por transdoni ankaý sentojn, estetikajn traviva¼ojnЕ Kiaj premisoj ekzistas por tradukante en Esperanton, ni diru, filozofiajn verkojn de L.N. Tolstoj, ne traduki liajn beletrajn verkojn? Ja la stilo de la filozofiaj verkoj de Tolstoj ofte estas ne malpli komplika ol la stilo de liaj rakontoj.Ф [Bokarev, 15; æi tie kaj plue tradukis el la rusa la aýtoro de la artikolo]

S.N. Kuznecov klarigis æi-staton per tio, ke IPL, celante peradon inter evoluintaj naciaj kulturoj, mem devas atingi certan evolu-stadion [Kuznecov, 1982-b, 12-13]. Kaj tio, ni daýrigu, postulas øian uzadon en laýeble æiuj tiuj sferoj, en kiuj aplikiøas la etnaj lingvoj, æar øuste tio (=multsfera uzado) riæ-evoluigas la lingvojn, faras ilin kapablaj esprimi æion esprimendan lingve. Interese æi-rilate rememori ankaý la dira¼on de V.G. Kostomarov, substrekinta, ke niatempe la evoluo de la kulturaj kaj artaj funkcioj de la lingvoj estas unu el la kondiæoj, sen kiuj Сne eblus funkciado de æi tiu nacia lingvo en la rolo de la monda, æar interþanøo de scienc-teknikaj informoj kaj kulturaj atingoj estas la plej oftaj manifestiøoj de la internacia komunikadoТ [Kostomarov, 242]. (V.G. Kostomarov konsideras kaj traktas etnajn lingvojn, sed la samo øustas ankaý pri la IPL-oj, æar ankaý ili bezonatas antaý æio por priservi la plej oftajn direktojn de la internacia komunikado.)

Kiel premisojn de la uzado de IPL por estetikaj celoj eblas nomi, laý observoj de A.D. Duliæenko, ankaý la individuan karakteron de la kreado. Æi-kaze decidas apartaj homoj, sed por la enscienca, administra-politika k.a. uzado estas bezonata konsento de vasta publiko, potenc-organoj k.s. (vd. [Duliæenko, 19]).

Gravas, þajne, ankaý la aksiologia kriterio. La uzata lingvo kaj la uzanta persono estas tre intime ligitaj. Tial la homo devas estimi sian lingvon por alte taksi sin mem. Kaj lingvo ne uzata por estetikaj celoj estas konsiderata malsupereca, nematura, primitiva. Realiøo de IPL en (bel)arta kreado faras øin pli inda kaj alloga en la okuloj de la observantoj kaj praktikantoj.

Pravas ankaý G.Barczi, kiu vidas en la uzado de IPL por literaturo kaj scienco unu el la garantioj de prevento kontraý disfalo de IPL je dialektoj (unueciga funkcio) [Barczi,231].

Sed baze de æiuj tiuj kaj aliaj eblaj argumentoj kuþas nur 4 faktoroj: 1) universala psika-fiziologia naturo de ajna homo, sendepende de lia/þia aparteno al iu etno kaj iu lingvo; 2) socia karaktero de homo; 3) interligiteco kaj kontraýdireco de æiuj mondaj reala¼oj, kio kondukas al ebleco reliefigi diversajn erojn de la ligoj, trakti ilin malsame, sekve al apero de varia¼oj kaj ambigua¼oj en homa lingv(a¼)o; 4) konkretaj strukturaj trajtoj de æiu unuopa lingvo. El tiuj æi kvar premisoj originas lingvaj universalioj kaj aparta¼oj. Kaj kiam temas pri IPL-j kiel gravegaj faktoroj aldoniøas ilia sekundareco kaj internacia/interkultura karaktero de komunikado. IPL-j æiam estas uzataj nur suplemente al etnaj lingvoj; do, IPLfonoj konstante spertas premon de la gepatra(j) kaj alia(j) uzata(j) fremda(j) lingvo(j). La lasta kialo sekvigas, ke æiu IPLfono havas sperton pri estetika uzo de sia æefa/prioritata lingvo. Konscie aý ne li projekcias tiujn spertojn je IPL. Aliflanke, IPL-j laýdifine estas destinitaj por inter-etna/lingva/kultura uzado. Tial en IPL povas estetike normiøi nur tio, kio estas sufiæe universala.

Ni resumu. Havante certajn komunajn psikajn-fiziologiajn trajtojn, homoj de æiuj etnoj kaj lingvoj ellerninte Eon potenciale sentemas al lingvaj manifestiøoj kiuj devias de la Сmeza, neýtralaТ karaktero (t.e. la plej kutima, prognozebla dir-maniero, kies celo estas nur komuniki iun fakton, ne elvoki iajn emociojn). Vivante en socio homoj ellaboras konvenciojn, kiuj senevite reflektiøas en lingvo (tiel aperas tabuoj, parol-etiketoj ktp.). Ekestas normoj akceptataj indiferente øis la momento, kiam oni rompas ilin.

Estas konate, ke biologie mallaboremo estas defenda ilo kontraý pereo de specio. Tio respeguliøas ankaý en lingvoj. En kiu ajn el ili parol-produktanto estas interesita þpari energion (do, laýeble, fizike redukti direnda¼ojn). El tio sekvas potenciala emo de lingvoportantoj al diversaj enparolaj (buþaj aý skribaj) elipsoj. Tiu literatura vortfiguro aý tropo facile povas iøi rimedo por estetika kreado, ekzemple, por oratori. La mala fenomeno, kiam oni uzas informe superfluajn vortojn estas konata kiel pleonasmo (ekzemple Сper siaj propraj okulojТ, kie principe sufiæus СsiajТ aý СproprajТ). Ankaý øi povas esti uzata kun emociaj celoj. Jen specimeno de elipsa þerco ankoraý el la Zamenhofa СFundamenta KrestomatioТ. СJuna edzino naskis filinon. La edzo volis sciigi la patron de sia edzino pri tiu æi fakto, aldonante, ke la fakto havis lokon en la sepa horo matene kaj poste per letero li skribos pli detale. Li telegrafas: СHodiaý matene sepa filino naskita. Poste pli.Т [FK,67] La humuran efekton elvokas ambigueco de la elipsaj formoj: Сmatene sepa filinoТ povas signifi kaj Сmatene je la sepaТ kaj Сmatene, la sepa filinoТ; Сposte pliТ trakteblas kiel Сpliaj filinojТ kaj Сpliaj informojТ.

Por farti psikologie bone homo bezonas samtempe stabilecon kaj þanøecon. Ankaý en la lingva¼o. Tial lingva monotoneco/ripetado de iu(j) lingvero(j) povas elvoki kaj pozitivajn kaj negativajn emociojn.

R. Rossetti (R.R.) en sia СSpegulo de E-aj stilojТ [Rossetti, 1989] atentigas amatorajn verkistojn pri plumpeco de jenaj dira¼oj: Сprefere ne tre severeТ kaj Сþi teruriøis øis plena panikoТ kun fuþripetado de respektive СeТ/ТiТ (ni rimarkigu, ke unuakaze 4-foje ripetiøas ankaý СrТ). Ankaý silabokvanta egaleco (kiel en Сliaj elokventaj paroladoj eminente kontribuis al la venkoТ estas, laý R.R., evitenda [Rossetti,101-102]. Aliflanke oni povas intence ripetumi por atingi estetikan efekton. En la ¼us citita verko kiel pozitivaj estas menciitaj la versoj Сvibras vokТ en vaga ventoТ kaj Сsur la brue bata brusto de lТaerТ kun la ripetoj respektive de СvТ/ТbТ [p.101-102]. Ni povus, cetere, klarigi la trafecon de la koncerna lingvouzo ankaý per ioma СonomatopeecoТ de СvТ kiel sono de lТvento kaj СbТ kiel sono de bato, eksplodo.

Ripeto estas grava ero en la literatura kaj retorika figuraro/troparo. Oni povas ripeti la sama(j)n aý samradika(j)n vorto(j)n komence de pluraj frazoj (anaforo; ekz. СBona estis Ludoviko kun siaj kolegoj en gimnazio; bona en la familia rondo; bona inter la amikoj; bona æiam kaj æieТ [Lapenna,171]), en ties diversaj lokoj (konversio; ekz. СLi faris al mi tro da bono por paroli pri li malbone. Li faris tro da malbono por paroli pri li boneТ [samloke]). Oni povas ripeti konjunkcion, kiun oni volas emfazi (oratora figuro СkonjunkcioТ; ekz. Сoni mortigis homon kaj mildan, kaj grandan, kaj noblan!Т [Lapenna,170]). Ripeto kuþas en la bazo de unu el la specoj de vortludoj (t.n. ripetumo): СOtelo sidas en hotelo sur fotelo kun botelo!Т [HDE-1984, n-ro 14, p.1].

Unu el universalaj fenomenoj kaj tendencoj, kiuj rilatas al ajna viva (=reale uzata por øenerala komunikado) lingvo, sendepende de øia origino (artefarita aý aperinta СnatureТ) estas kvanta/ТuzusaТ faktoro. En æiu lingvo (etna aý IPL) formiøas ne nur eblecoj (Сkio ne kontraýas la gramatikon, fonetikon kaj leksikon de la koncerna lingvoТ), sed ankaý faktaj manifestiøoj (t.n. СuzusoТ, tio, kion oni fakte kutime uzas en parolo). Kiel formiøas tiu normospeco de la lingvo estas temo de alia esploro. Por ni gravas, ke æiu lingvo pretendanta servi kiel la nuntempa internacia kaj havanta certan kvanton de СportantojТ kaj tekstoj (kio implicas ankaý ioman aøon de la lingvo, æar tekstoj ne povas aperi per unu eko), vole-nevole ekstaras antaý la fakto, ke iuj СformulojТ (vortkunoj, gramatikaj aparta¼oj ktp.) estas aplikataj pli ofte ol la aliaj. Same kiel en aliaj lingvoj teksto-konsumanto senkonscie prognozas/anticipas erojn aperontajn tuj-sekve, æar en neniu lingvo oni parolas per vortoj, sed jes ja per diversspecaj kliþ(et)oj aý kliþeskoj, fikseblaj ekzemple, en vortaroj de vort-paraj kunecoj/kombinoj. Kaj tio ne nepre estas 100%-aj frazeologia¼oj, cetere, æar plej ofte la senco de tiuj СkliþojТ estas facile konkludebla el la senco de la eroj. Do, perceptante lingva¼ojn, oni atendas kliþojn (kaj vidante/aýdante ilin oni reagas neýtrale). Sed kiam aperas iu devio de triviala uzo tio kaýzas psikan þoketon, kiu kuþas en la bazo de estetika valoro. Æio, kio estas uzata signife malpli ofte kaýzas malneýtralan (do, iusence nepre estetikan pozitivan aý negativan) percepton. Kaj tial en æiu vaste uzata lingvo en iu momento (de ties matureco kaj socia bezono) devas aperi ebleco uzi la lingvon por estetikaj celoj.

Alia lingva universala¼o rilatas al varieblo en diversaj lingvo-tavoloj. En la monografio de la Instituto de Lingvoscienco de USSR estas menciitaj jenaj potencialaj diverøoj de leksiko:

Kial almenaý iuj el tiuj fenomenoj ne ekzistus en Eo? Kaj se estas varioj, estas ankaý ilia ofteco en parolo. Kaj jam pro tio netradiciaj formoj povas havi estetikan efikon.

Æiu lingvo enhavas antonimojn (tio þajnas esti respegulo de la objektiva realo, esprimita en la filozofia leøo konata kiel Сunueco kaj interlukteco de malojТ) . Metante vortojn kun la mala signifo senpere unu apud la alia (en retoriko oni nomas tion oposicio), ni elvokas efekton de karambolo, malharmonio. Tio estas profitebla ne nur en retoriko, sed en ajna literatura kaj Ц pli vaste arta Ц kreado. Analizu, ekzemple, cita¼on el recenzo pri certa libro: Сjen verko tiel eminente malbona, tiel energie lama, ke nur sanega literaturo povus øin produktiТ; Сkiraso masive a¼uraТ [Rossetti,114]; Сrigida ambicio sur elastaj principoj transiras multajn barojnТ; Сjen kial eæ ministro de eksteraj aferoj povas havi internajn zorgojnТ; Сøuste tiu silento faris multe da bruoТ [KS,79,112,163] La koliziigo de antonimoj donas al la teksto emfazecon, sukecon, frapecon ktp.

Certan esprimecon donas al la lingva¼o de la beletraj verkoj metaforia, metonimia kaj perifraza uzado de tiuj aý aliaj vortoj kaj vortkunoj. Kiuj el ili ricevas la Сcivitanecon' en IPL kaj kiuj ne Ц decidas la praktiko (t.e., antaý æio, æu ili estas adekvate kompreneblaj kaj adekvate sentigaj al la homoj, denaske parolantaj malsamajn naciajn lingvojn). Ni citu nur kelkajn ekzemplojn de metafora/metonimia aý perifraza uzado de E-leksiko el СDomfabrikoТ, [DF,13,14,17,23,24] (fakte, øi estas frazeologia vortaro). СDroni en revojТ (=plene fordoni sin al revoj, revegi), Сdroni en þuldojТ (=havi grandegajn þuldojn), Сfordormi okazonТ (=en favora momento entrepreni nenion kaj rezulte ne eluzi oportunan momenton), Сeterna dormoТ (=morto), Сetendi amikan manon (=agi amike, helpi en malfacila situacio), Сmakuli ies honoronТ (=fari ion kompromitan), СProkrusta litoТ (= io rigidlima, rigidkondiæa ktp.). Kompreneble, tiaspecaj esprimoj estas ne nur vortarunuoj. Metaforoj, metonimia¼oj kaj perifrazoj estas aktive uzataj en la E-a literaturo. Ekzemple, Rossetti skribis perifraze: Сen samideanaj rondojТ (=inter E-istoj) [Rossetti,115] Сlasi fali la manojnТ (=rezigni de strebado; ofte renkontebla en la E-tekstoj esprimo) [Rossetti,22]. Luis Hernandez metaforis: Сdum bleke parolas kanonoj, vomante detruon kaj mortonТ [cit. laý Rossetti,115]. Сsango, þaýmanta pro nobla koleroТ [cit. laý Rossetti, 115]

Æiu E-isto komprenos la esprimojn Сmalfermi la buþonТ (=ekparoli; metonimio Сinstrumento-agoТ), Сtrinki la mortonТ (=trinki venenon; metonimio Сkaýzo-sekvoТ) kaj Сesti sen cerboТ (=esti stulta; metonimio Сfizika organo-spirita produktoТ) [la du lastaj en Lapenna, 174], la Centra Oficejo (de UEA) decidis (=la stabanoj de la CO decidis; metonimio: loko Ц СlokanojТ). Facile imageblas kunpuþiøo de la metonimia/metafora kaj laýlitera sencoj, kio donas premison por emocia efekto (kelkajn ekzemplojn vidu sube).

Proksima al la metaforo estas komparo. Fakte, la sola diferenco estas, ke СmetaforoТ estas Сkaþita komparoТ (oni ne uzas la vorton СsimileТ, СkvazaýТ ktp., kvankam oni tenas øin en la konscio). Pro la objektiva neceso konstrui unuecan bildon de la mondo kaj pro la psike kondiæita universala homa emo al asocioj, en la lingvoj aperas komparoj (kutime, de familiare konata al nova). Tio servas kiel unu el la instrumentoj de la arta, estetika kreado. Same en la etnaj, kiel en la E-tipaj IPL-j. Du ekzemploj el la havataj, fakte nenombreble multaj, sufiæas por ilustri æi-tezon: Сoni kolektas dise, kvazaý pigo: de tiu aýtoro, lertan esprimon; de alia, novan aplikon de vortrsenco, kaj de tria spritan parolturnon aý unu vorton, kie oni mem diradis duТ [Rossetti,101]; С[la apero de E-bulteno] øuis kortuþan akcepton, kvazaý kruæon de freþa, pura akvo por soifantoТ [Rossetti,115]

Pro la kialoj, parte priskribitaj en la studoj [Melnikov, 1988, 1989-a, 1989-b, Hagler] ankaý en la aposteriora IPL nepre enestas polisemio, sinonimio, paronimio kaj kromsencoj (konotacioj), kiuj povas uziøi en vortludoj kaj por aliaj estetikaj celoj.

Jen nur kelkaj specimenoj (iom arbitre klasifitaj) de sinonim-tipoj en Eo:

Ankaý paronimio apartenas al lingvaj universalioj. En Eo øi fariøis la plej riæa fonto de vortludoj [vd. Melnikov 1989-b]. Jen nur du cita¼oj el СLa Stranga ButikoТ de R. Þvarc. СNun ankoraý tro modestas / Niaj libroj kaj gazetoj, / Æar lТoriginal-poetoj / Certe tro Е malmutaj (paronimo al СmalmultajТ Ц A.M.) estasТ [SB47]; СNun laý taktТ aý kontraýtakto / Komenciøas la fokstroto, / Kaj sen СtaktoТ (pro lТkontakto) / Øi finiøas perЕ kosfroto! [SB,42]Т СKonsentite, Preskoboldo: / Pli da laýdoj ol da skoldo / vi meritas, kiam brave / el troflata СvoæТ belkantaТ / vi refaras øin Е СblekantaТ! / Eble krude Ц tamen prave [KS,208]

Ekzemple, R. Þvarc skribas en СKun siaspeca spicoТ: СTre ofte ili [preseraroj] estas por la leganto la sola distra¼o en seka teksto kaj samtempe øojiga atesto, ke ankaý la kompostisto estisЕ distrita!Т [KS,198] Laý PIV СdistriТ, interalie, signifas: 1) malhelpe deturni la spiriton de øia okupiøo; 2) deturni la spiriton de øiaj prizorgoj, agrable okupante, amuzante øin [PIV,198]. La du signifoj kutime uziøas dise, tial ne malhelpas unu al la alia. Sed æi-tekste ili estas intence renkontigitaj, kio kaýzas humuran efekton.

Kiel en aliaj vivaj homaj lingvoj, almenaý unu el la senceroj de plursignifa vorto povas esti metafora. Intenca СkonfrontoТ de figura kaj origina sencoj ofte kaýzas humuran efekton, kiel en la jena Þvarca frazo: СSed kio pleje frapis min dum tiu neforgesebla spektaklo, tio estis viro staranta apud mi [kiu frapis la dorson de la rakontanto Ц A.M.]Т [KS,193]. Æar antaý СfrapisТ estas uzita vorto СkioТ, oni atendas figuran signifon Сatingi la sensojn per ia subita impresoТ, sed surprize vidas la vorton СviroТ, kio СenþaltasТ alian senceron de la sama vorto, la fizikan. Rezultas humura efiko.

Interesa kazo estas polisemio/homonimio de derivitaj vortoj. Unu el la signifoj de la E-a СorientiТ estas Сdetermini la situacion de persono aý objekto rilate al ~oТ. СOrientiøiТ do, signifas Сorienti sin jeЕТ aý Сiøi orientita jeЕТ. Aliflanke, СorientoТ signifas parton de la horizonto, æe kiu Сleviøas la sunoТ. Sekve, СorientiøiТ povas esti traktita kiel Сiøi orientaТ. Samtekstigo de la malsamaj signifoj en la tuj-suba þvarca¼o kaýzas humuran efekton. Aludante la kontraýstalinistan ribelon de Hungarujo 1956, li skribas: Сen tia kaoso eæ la orientaj popoloj ne plu povis orientiøi. Kaj okcidentiøi ili ne rajtas.Т [KS,126] Alia iom simila ekzemplo estas la vortkuno Сprotestantaj katolikojТ, kie СprotestantaТ estas analizebla kiel Сprotest-antaТ kaj Сprotestant-aТ, kiel en la þvarca þerc-frazo Сoni havos knflikton kun la katolika mondo kaj riskos vidiЕ protestantajn katolikojnТ [KS,116]

Kromsencoj/konotacioj. Tuj-sube ni parolos pri konotacioj devenantaj el la Biblio. Eblas aldoni multajn aliajn. Ekzemple, al azeno oni atribuas fiobstinecon, malcedemon, nekonvinkeblon kaj stultecon, kiel en la jena cita¼o: Сla patro, kies obstino kaj azeneco sendube ne supereblisТ [PD,36]. Sed æi-alinee ni menciu nur specifajn konotaciojn, karakterizajn sole kaj unike por la E-kulturo. Bona ekzemplo de tio estas la vorto СverdaТ (agnoskata kiel la koloro de la E-lingvo kaj movado), kiu akceptas la tutan gamon da kromsencoj: СE-a, E-ista, E-movada, (mal)bona, sanktaТ ktp. (depende de la situacio kaj persono uzanta æi-vorton). [Vd. pli detale en Melnikov, 1992]

Malgraý tio, ke pluraj sciencistoj kontestas la rajton/kapablon de IPL havi idioma¼ojn, ili en Eo ja estas. Kiel skribas L. Mjasnikov en sia doktoriga studo pri la E-frazeologio, en la E-kazo, diference de la naciaj/etnaj, idioma¼ojn konsistigas nur vortoj kun libera kombineblo (esceptoj: СNeniamoТ kaj Сtri¼aýdaТ el respektive Сen la tago de Sankta NeniamoТ kaj Сen la tri¼aýda semajnoТ; cetere, laý ni, tiuj esceptoj estas diskuteblaj) kaj dominas paremiaj unuoj [Vd. Mjasnikov,10]. Pri certa frazeologieco de Eo atestas ankaý ekzisto de æi-rilataj vortaroj, kiel [DF], [KD], [TD] k.s. Samloke menciindas ankaý diversaj proverbaroj, aforismoj ktp., ekzemple [PR], [ZP]. Kiel ekzemplo de uzo de idioma¼oj por humura efiko citeblas jenaj dira¼oj aýditaj en E-renkontiøoj: СЦ Mi ne povas kanti: mi ne havas voæon. Ц Kie vi øin lasis? Donu al li voæon!Т; СLi perdis la voæon kaj seræas øin.Т [ÞE2,10] En ambaý kazoj estis priluditaj frazeologiaj vortkunoj Сhavi/perdi voæonТ.

Kompreneble, krom la universale homaj/lingvaj premisoj de apero de la estetika lingvo-funkcio, IPL-j povas havi la specifajn, bazitajn sur ties konkreta strukturo. C. Piron, ekzemple, elstarigas jenajn distingajn kvalitojn de Eo: Сneþanøeblo de la vortelementoj; senbara povo ilin kombini; emo al forma¼oj simplaj kaj koncizaj; elvokado prefere ol difinado, tamen kun atento al la neceso sufiæe precizi; eblo per-fina¼e alsigni al iu ajn vorto iun ajn gramatikan funkcion, kio igas la esprimon laývole analiza (li havas voæon similan al tiu de Petro; li iris al la hotelo per taksio) aý sinteza (li similas Petron voæe; li taksiis hotelen, li iris hotelen taksie). [Piron,26]

Laý A. France, la vortoj de la artefaritaj lingvoj (nun anstataý СartefaritajТ oni kutime uzas la terminon СplanajТ) ne havas asociojn nek nuancojn; ili estas abstraktaj, tial æiu traduko en Esperanton povas esti nur pala kopio, por ne diri fuþa¼o (kripligo), de la originalo. Lasante flanke projektojn de IPL konstruitajn sur logikismaj principoj (do, potencialaj idiomoj, destinitaj æefe por priservi ne komunikadon, sed ekkonadon de la mondo), ni pritraktu E-tipajn kazojn bazante sin sur la faktaro de Eo mem. La fama E-logo K.Kalocsay atentigis, ke la vortoj de Esperanto estas prenitaj el la internacia materialo, kaj tial ili jam dekomence havas æiujn internaciajn asociojn. La Biblio, antikva mondo, komuna nuntempa kulturo donas al multaj vortoj æie percepteblajn nuancojn [Kalocsay, 1970, 53]. Tial, ekzemple, pro la influo de la kulturo de la antikva mondo laýro havas en Eo ne nur botanikan, sed ankaý figuran kromsignifon de venko, atingita alta pozicio ktp. (kp. Сrikolti laýrojn; ripozi sur siaj laýrojТ [DF,21], kapro povas asociiøi kun la Biblia senkulpe viktima ofera besto (kp. Сpropeka kapro'). Absolute klaran signifon havas la esprimoj Сkomenci de AdamoТ (t.e. de la pleja komenco), Сkiso de JudasoТ (t.e. perfida hipokrita ago) [DF,13,35]. ktp.

Unue, diverøo pro objektivaj (naturkondiæa kaj kultura malsameco de la koncernaj landoj) kaj subjektivaj (diversa traktado de iu reala¼o, reliefigo de malsamaj eroj de la sama situacio). Due, diverseco de leksika aparteno (frazeologia¼o Ц neýtrala vortkuno; alta Ц neýtrala stilo ktp.) kaj gramatika kategoriigo.

En Eo kaj la franca ekzistas respektive Сpropeka kaproТ kaj Сle bouc emissaireТ (frazeologiaЉoj), en la germana Ц Сder SundenbockТ (unuopa vorto). La diraЉo СKiu semas venton, rikoltos fulmotondronТ (kun futuro en la rusa kaj Eo) ekvivalentas al СQui seme le vent recolte/moissonne la tempeteТ (kun prezenco en la franca).

∆iuj жi-supraj ekzemploj montras, ke diversaj lingvoj malsame жerpas el la sama fonto (Biblio). Do, ne eblas diri, ke en Eo konserviшas жiuj asocioj kaj nuancoj de la Biblia mondo, sed jes ja pluraj.

Asocioj, aludoj ktp. komunaj por la monda, kaj antaэ жio Ц al la eэropa kulturo (almenaэ tiu parto, kiu globaliшis), vole-nevole konserviшas ankaэ en Eo. ∆iu EF komprenos, ekzemple, la lingvan ludon esprimitan en la vortoj Сkokakolonizado de la mondoТ (Coca-Cola + kolonizado Ц A.M.) pro la nura fakto, ke tiu iom simbolkaraktera trinkaЉo estas konata жie. Kaj en la юerca frazo publikita en GEJ-Gazeto: Сmi venis, vidis kaj vicisТ[GG-1987, n-ro 5, p.5] (pri IJK en Krakovo kun longaj vicoj жe la akceptejo Ц A.M.) ni havos ilustraЉon de alia tipo: Eo (kiel lingvo aэ kiel parolaЉo/lingvaЉo) absorbas eэrope rekonatajn citaЉojn kaj flugilhavajn vortojn el diversaj kulturoj. Kompreneble, la estetika valoro de la supre citita frazo povas esti (kaj kutime шi ja estas!) aprecita nur se leganto memoras la latinajn Сveni, vidi, viciТ.

Al la esprim-rimedoj de Esperanto, laэ M.Kopylenko [Kopylenko, 67-73], eblas klasifiki ankaэ vortojn kun Сesprimec-kvantumojТ (ekz.: klaжi, kviviti, luli k.a.). Ni aldonu al ili stile markitajn vortojn, kiel СoldaТ (poezia), СkaжoТ en la signifo СpelmeloТ (parola), terminojn ktp. Kunrolas ekspresivaj afiksoj (Kopylenko nomas la pejorativajn Сfi, aжТ; laэ ni, al ili nepre necesas aldoni la mejorativajn: malofte uzatajn Сжj,njТ kaj sufiжe disvastiшintan СetТ).

Ni listigu aldone aliajn estetikajn rimedojn, ne menciitajn de M. Kopylenko. Al ili apartenas, ekzemple, Сfremdaj vortojТ Ц lokismoj (=anglismoj, rusismoj ktp.), kiuj donas specifan kromguston al tekstoj жefe pri aliaj por EF kulturoj. Ekzemple, la vortoj СkimonoТ(=tradicia japana vesto), СhibakuюoТ (japana viktimo de la atombombo), Сhajko, senrjuo, utao, tankaoТ (specoj de japana versaЉo) kontribuas al kreo de aparta etoso en konatigo kun la japana kulturo. Konsiderante, ke tradukoj en Eon fontas el multe pli diversaj lingvoj ol tio estas praktikata monde (kie superregas tradukoj el la angla kaj kelkaj aliaj СmondlingvojТ) kaj konsiderante ke en la E-movado partoprenas membroj de centoj da kutluroj, eblas atendi ke alfluo de diversaj lokismoj akceptas signifajn dimensiojn. (Iom deflankiшante, ni rimarkigu, ke pro la menciita faktoro en Eon ensorbiшas ne nur lokismoj, sed ankaэ diversaj literaturaj (sub)шenroj, karakterizaj por diversaj kulturoj, ekzemple, hajkoj el la japana, skandinavaj runoj kaj sagaoj, portugalaj troboj k.s. Ili trovas sian lokon ne nur kiel tradukoj el la koncernaj lingvoj, sed ankaэ kiel E-originaloj. Vd., ekzemple, la libron de Edwin de Kock СJapaneskoj: poemaro originale verkita en EsperantoТ (kun hajkoj, utaoj kaj longutaoj - A.M.), Pyramid: la aэtoro, 1982, 114 p.)

Plia kazo estas reviviшo de metaforoj. Ofte metaforoj devenas el naciaj lingvoj, kie ili jam delonge perdis sian esprimecan signifon (t.n. СplatiшintajТ aэ Сmortaj metaforojТ). Sed por la esperantistoj, ne posedantaj la originan lingvon de жi-unuopaj lingvomanifestiшoj, la esprimeco povas СreviviшiТ. ∆ar la aэtoroj de la esperantaj tekstoj estas reprezentantoj de centoj da etnaj lingoj, por жiu esperantisto la СreviviшoТ de la Сmortaj metaforojТ povas okazi sufiжe ofte.

Estetike valoras ankaэ ekspresiveco de la afiksitaj kaj kunmetitaj vortoj. Kiel konate, dum formado de vortoj el morfemoj okazas ne simpla adiciiшo de lТingrediencaj sencoj, sed ilia integrado kun rezulta nova krom- aэ nuanc-senco (aldona al la sumo de la originaj senceroj). Proksimeco de la formoj Сradika-derivitaТ formoj kun ebla disiшo de la signifoj donas potencan instrumenton por verkanto. Ekzemple, la frazo Сnecesas ne nur labori, sed ankaэ perlaboriТ, kiun la subskribinto aэdis de simpla pola E-isto, fariшas aforismeca. La saman rimedon kalemburcele uzis nekonata E-isto (С Ц En mia buюo estas tero. Ц Verюajne, vi manшis terpomon: pomon formanшis kaj tero restis.Т [ёE1,18]), kaj R. ёvarc, menciante СnerespondemonТ de la Akademio de Esperanto, kiu laэstatute estas СAnonima Societo kun respondeco Limigita, eж tiel limigita, ke шi neniam respondasТ [KS,154], kaj satirante pri la СludknabinoТ de la brita ministro John Profumo (СNenio okazis publike, kvankam жio malvolviшis interЕ publikulinoj!Т [KS,160]).

En la verso СMorton ne timas mi... kio teruras, kio malbonas, estas mortadoТ la sufiksita vorto СmortadoТ signas ne nur la fakton de daэra procezo, sed ankaэ шian turmentecon, nedezirecon, malplaжecon [LN,13]; en Сplimultego de nia movadoТ СegТ plifortigas la neэtralan konstaton, en Сmondeto E-istaТ pro СetТ aperas io karesa, hejmeca [115]; en СokazebleТ СeblТ emfazas la probablecon [116]

Rilate al la Eaj afiksoj, oni aplikas la principon de Сsufiжo kaj necesoТ (Сse eblas esprimi ion sen afiksoj, oni faru tionТ). Sed tiu principo estas iom arbitra, subjektiva. Tial en la Eaj tekstoj oni povas renkonti ambaэ tendencojn (СюpariТ kaj СmalТ E-afiksojn, principe СaЉТ, СecТ, СadТ, СiшТ, СekТ). Kiel asertas R. Rossetti, Kabe kaj Lanti uzis СecТ kaj СaЉТ pli юpareme ol Lapenna kaj Zamenhof (kvankam tiu lasta fojfoje agis same kiel la unuaj). [Rossetti, 104, 109,113] La varieblo kaэzas diverшon de idiostiloj kio kontribuas al la riжiшo de la paletro de kreaj rimedoj.

M. Kopylenko provas, krome, esplori, kiuj esprim-rimedoj kaj lingvaj karakterizaЉoj de literaturaj protagonistoj en Eo ne eblas kaj pro kiu kialo. Dum tio li rimarkigas, cetere, ke en Eo mankas homonimoj, porokazaj kaj arkaikaj vortoj, dialektoj, ke ne eblas difini laэ la parolaj karakterizaЉoj la geografian devenon kaj kulturan nivelon de la literaturaj herooj. Ni provu korekti жi-aserton traktante жiun nomitan kazon.

Homonimoj en Esperanto ne nur eblas, sed ja estas fakte uzataj en vortludoj kaj kun aliaj estetikaj celoj. La aэtoro de la artikolo trovis, interalie, jenajn жi-kategoriajn specimenojn: 1. Tage {propra nomo estas homonimo al la nomo de la hela parto de lТdiurno Ц A.M.} Erlander estas la жefministro en Svedlando. Sed kiu estas nokte la жefministro? [KK,146/147]. 2. Th.Cart estis invitinta T.Jung-on okupi жe li mansardo-жambreton, en kiu loшis ankaэ E.Privat, kiam li vizitis Sorbonon. Jung skribis: УEstis por mi granda honoro loшi жe Prof. Cart, en lito do duoblasence УprivataФ {derivaЉo de propra nomo estas homonimo de Уpersona, malkomunaФ Ц A.M.} anstataэ en hoteloФ [CC,174]. 3. Monato sen Monato {titolo de revuo estas homonimo al la nomo de la jar-dekduono Ц A.M.} юajnas preskaэ jaro [ESP, 1983, n-ro 9, p.IV]. 4. Sed malgraэ sataneco (derivaЉo УSAT-anecoФ, t.e. membreco en SAT, estas homofono al la derivaЉo Уsatan-ecoФ Ц A.M.) жia li trafis en abismon. [RP,67] 5. Ne pagu pli por vojaшoj ol necese; veturu rabate (derivaЉo Уrab-atФe estas homonimo al la radika УrabatФe Ц A.M.) kaj ne rabite. Ц [JL,407] 6. La lasta versaЉo de la ёvarca libro СLa Stranga ButikoТ enhavas jenan СpritaksonТ de la libro: Сlast-ranga butikoТ [SB,123], kie la vortkuno Сla strangaТ homonimas (homofonas!) al la kunmetita vorto Сlast-rangaТ. 7. Ўis fino de la monТdo (du vortoj Ц УmonТФ kaj УdoФ Ц homonimas al unu vorto УmondoФ; fakte, жi tie devus esti apenaэ rimarkebla prozodia diferenco, sed шi platiшas en normalrapida parolo Ц A.M.). [KS,69]

Granda alfluo de propraj nomoj el diversaj lingvoj, aglutina karaktero de Eo, potenciale naskanta derivaЉojn-homonimojn kun senafiksaj vortoj, faras homonimion (eж se partan, kiam homonimoj diferencetas prozodie tiel ke ili limas kun paronimoj) sufiжe ofte uzata por emociaj celoj. La radikaj (nederivitaj kaj nekunmetitaj) komunaj nomoj kaj aliaj vortspecoj klasifeblaj kiel homonimoj en Esperanto efektive maloftas.

Koncerne la porokazajn vortojn, ili en Esperanto-paroloj eж pli multas ol en la etnaj lingvoj, se ni klasifikos al жi-kategorio жiujn formaЉojn, markantajn eksterlingvan realaЉon alie ol tio estas kutima kaj fiksita en la vortaroj. La klarigo de жi-fenomeno estas relative simpla. En la traktata IPL estas permesita жio, kion komprenas diverslingvaj EF-j. Tial la krea elemento (kaj la efekto de neatenditeco) estas sufiжe reprezentita en la tekstoj (buюaj aэ skribaj) de la EF-j. Gravas ankaэ malkoincido de la esperantaj modeloj konstruitaj influe de malsamaj gepatraj lingvoj. Ne жiuj el жi-modeloj estas egale disvastiшintaj. Do, por apero de porokazaj vortoj en Eo ekzistas premisoj, rezultantaj el la principo de la vasta (malstrikta) normo en IPL (=estas permesita жio, kio ne kontraэas la Fundamenton kaj kio estas adekvate komprenebla al EF-j kun ajna gepatro/denasko-lingvo), permesanta abundecon de idiostiloj de шiaj УportantojТ kaj interfero de la primara (=gepatra aэ denaska) lingvo. Grava faktoro estas ankaэ la sekundareco de IPL por ties uzantoj (ja plejparte жiuj EF-oj komunikas alilingve!). Iinteralie, porokaza vorto povas aperi pro nura nescio de tiu aэ alia vorto flanke de parolanto. ∆i-kaze li substituas шenerale uzatan radikan vorton per derivaЉo/kunmetaЉo de alia(j) radiko(j). Tiu fenomeno estis humurcele uzita de R.Schwartz en la rakonto СSimpligita anatomioТ Jen kelkaj citaЉoj: Сla kapo, sur kies tegmento kreskas la kapfadenoj (=haroj Ц A.M.)Т; Сsur la kapfasado (=vizaшo Ц A.M.) troviшas du vidiloj (=okuloj Ц A.M.)Т, Сsub la mukfonto (=nazo Ц A.M.) malfermiшas la manшotruo (=buюo Ц A.M.)Т. [GP,153-155].

Porokazaj vortoj aэ elementoj de idiostilo oni povas nomi la jenajn esperantajn vortojn aэtoritajn de Lorjak: paюari (=iri), scideziri (=scivoli), rideri (=rideti).

En Eo formiшis, krome, naciaj interferolektoj. (Pli detale vd.: [Melnikov, 1990].) Ilia ekzisto estas konsciata ne nur de interlingvistoj, sed ankaэ de verkistoj kaj Љurnalistoj. Pli ol tio, informoj pri kelkaj Esperanto-УdialektojФ iшis parto de t.n. fonaj scioj de la esperantistoj. (Vd.: [Melnikov, 1985, 146-147].) krom nature aperintaj interferolektoj, en la esperanta literaturo estas fiksitaj provoj krei koncernan lingvo-tavolon konscie. Tiel, personoj de Valan'aj verkoj (J.Valan. ∆u li kuiras жine?; ∆u li bremsis sufiжe?; ∆u li venis trakosme? k.a.) fojfoje interkomunikas en elpensita modifaЉo de Eo. Ekzistas ankaэ provoj proponi УnormajnФ (=шenerale akceptendajn) variantojn de la dialektikaj devioj de la modela Eo. (Vd., ekz.: [Halvelik].) Estas tamen, vero, ke la elpensitaj dialektoj kutime ne akceptiшas por vasta uzado en literaturo.

Supla limo inter specoj de parolo [vortkategorioj] permesas grandan variecon de esprimo. Eblas, ekzemple, diri Сmanovre trompiТ kaj Сmanovri trompeТ, Сtreme panikiТ kaj Сpanike tremiТ. Iuj el variaЉoj akceptas prioritatan (kvante kaj laэfakte, ne pro preskribo kaj teorio!) uzon. Aliaj estas aplikataj malpli ofte kaj jam pro tio ricevas esprimecon. Jen nur paro da ekzemploj: СЉongle vi vortasТ [MM,40] anstataэ la kutima Сli Љonglas per vortojТ; Сшentile frazis hejme sakris strateТ [HU,39] anstataэ Сli parolis per шentilaj frazojЕТ.

Vidpunkte de sintakso transdono de interferaj dialektoj estas plifaciligita per la granda libereco de la sintaksaj normoj en Eo. (Cetere, P.Janton opinias, ke la fleksebleco de la sintaksaj strukturoj, kiu rezultigas la plej proksiman al la originaloj de maksimume ebla kvanto de la etnaj lingvoj transdonon de ties sintaksaj modeloj, devas esti unu el la æefaj kriterioj de la IPLa internacieco [Janton, 32].)

En Eo pleje kutimiøis la jenaj ordoj: Сsubjekto-predikato-objektoТ (roloj en la propozicio) kaj Сadjektivo-substantivoТ(vicordo de vortspecoj), adverba adjekto kaj negacio devas esti antaý la koncerna vorto (ne li faris tion; li faris ne tion; li ne faris tion; ankaý li laboras en la uzino; li ankaý laboras en la uzino; li laboras ankaý en la uzino). Krome, oni emas lokigi tuj-kune la plej senpere ligitajn frazerojn. Tamen, analoge al la slava tendenco, oni ne æiam rigide sekvas æi-regulon. Aperas varia¼oj kun estetika þarøo. Lapenna, ekzemple, citas en sia СRetorikoТ [Lapenna,170] jenajn uzojn de netradicia vortordo por oratora¼oj. СHiperbatoТ Ц renverso de la kutima vort- aý propozici-ordo (СHomon mildan, homon grandan, homon noblan oni mortigis!Т Ц objekto antaý subjekto); СhipalagoТ Ц atribuo de iu vorto al iu alia kvankam oni devus atribui al la tria, aliloke staranta (СMortiginte homon per tiu tranæilo kulpa, liЕТ Ц СkulpaТ devus stari antaý СliТ).

Ankaý alispecaj rompoj de þablona vortordo povas helpi en belparolo. Laý observo de R.Rossetti ofte faris tion en siaj oratora¼oj I. Lapenna: СTio ne influis, tamen, la rezultonТ, Сla neýtraleco ne signifas, do, senideeconТ anstataý la pli kutimaj Сtio tamenЕТ kaj Сla neýtraleco doЕТ [Rossetti,113]

Æar la vortoj de Eo havas sufiæan redundancon, kiu eæ plifortiøas per la kunteksto) kaj malgrandan entropion, iøas ebla ioma СkripligoТ de leksiko cele atingi certan estetikan efekton. Tio estas farata pro lingva¼a karakterizo de eksterlandanoj, ebriiøintoj, dialektanoj, nesufiæe kleraj esperantistoj ktp. Ekzemploj (æiuj æerpitaj el [Faulhaber, 1966,15-21]: 1. Iu el la ∂inaj gardistoj malfermis la pordon kaj enkriis: Polti manøa¼o al kuilejo! (Anstatau la korekta:ФPortu manøa¼on al la kuirejo!Ф Ц A.M.) 2. Vi pensТs, mi estТs Сbria Ц jen kio?Е Mi devТs zorgi pri mia repТtaciТnЕ (estas ellasitaj la vokaloj Сa, e, u, oТ kaj misuzita la akuzativo Ц A.M.) 3. ђos mi aadis teon de mea ameeko (anstataý Сu, i, ýТ estas uzitaj Сo, e, ee, aТ Ц A.M.)

Simila ebleco estas uzata en humurcelaj aý protagonist-karakterizaj СfremdlingveskigojТ. Jen ekzemplo el СStilekzercojТ (la titolo de la ero estas СAnglismojТ) [SE,14], kie la aýtoro priskribas diversstile unusolan banalan epizodon. СSubajt, la øunulo bikamas krejza kaj akjuzas respekteblan sinorown, khe li threjtas siayn futojn wid intenser.Т En la frazo oni facile povas vidi jenajn paralelojn: Сsubajt, øunulo, akjuzas, sinorown, khe, threjtas, siaynТ Ц С(anglece misprononcitaj/skribitaj Eaj vortoj) subite, junulo, akuzas, sinjoron, ke, tretas, siajnТ. La vortoj Сbikamas, krejza, futojnТ konsistas el anglalingva radiko kun E-fina¼o(j). Do, ambaýkaze temas pri eraroj pli grandaj ol nura misprononcado. En alia specimeno el la sama verko (ero СFor zi anglojТ [SE,17]) prezentiøas aýtentikaj (ne eraraj) Eaj vortoj, sed anglece (kaj tial tamen fojfoje erare) prononcitaj kaj skribitaj: СSoor lah leenee-oh sow, en viggler truffickhawraw (= Sur la linio So, en vigla trafikhoro)Т.

Meritas komentojn ankaý la (mal)ebleco difini laý parolkarakteriza¼oj la kulturan nivelon de literatura protagonisto. Bone edukita persono devas uzi korektan kaj bonan lingva¼on. Kion tio signifas? Ne nur, ke la homo devas paroli gramatike senerare, sed ankaý celkonfrome: СoratoreceТ, СscienceceТ, СsimpleceТ ktp. depende de la komunikad-situacio.

Do, kion oni povas uzi por montri protagonistan malklerecon. Unue, meti en ties buþon la plej tipajn (internaciskale aý liagente) gramatikajn/prononcajn erarojn (misuzo de la akuzativo, Сig-iøТ, СulТ, СanТ, СistТ (ekzemple, Сbulgarano, hungarulo, tajloristoТ), la refleksivoj kiel СsiaТ, СsiТ, intermikso de С-aТ/Т-eТ vortoj, paronimoj (Сkonsili-konsoliТ), mislokigo de СnurТ, СankaýТ, СneТ k.a. internacie; intermikso СlТ/ТrТ por æinoj kaj japanoj k.s.). Tiuj estas analizitaj en pluraj verkoj. Ekzemple, en [Faulhaber, 1966, 14-15]. Ke tiaspecaj eraroj estas konsciataj de la TE-j, povas atesti, ekzemple, la tuj-sekva humura mencio pri ili: sur fotoj faritaj de K.-D. Albrecht, estas jenaj bildoj kaj subskriboj: 1) bilde Ц homo strangolas skeleton; titolo Ц СApliku øuste la akuzativon!Т 2) bilde Ц homo en lito kun tima mieno; titolo Ц СMi nur timas la akuzativon!Т Apenaý æi-krea¼oj elvokus adekvatan, se ian, emocion æe neE-istoj. Pliaj ekzemploj en [Melnikov, 1992, 71-72].

Aldona ebleco priskribi literaturan agulon estas paroligi lin gramatike korekte, sed plumpe. Ekzemple, fuþripeti iun lingveron, kiel en la СPraktika instrumetodoТ de J.Baghy: СTiu æi prototipa protokolo helpos min en la alproprigo de mia propra propaganda, praktika paroliga metodo. (Ho, kiel bela estas nia lingvo!)Т (fuþ-arigo de Сp,r,oТ; aldone ironio en la lasta frazo) [Rossetti,102] Samloke la protagonisto uzas patosan esprim-manieron en banalaj situacioj, kio sendube karakterizas lian personecon.

Due, por karakterizi øenerale nesufiæan kulturan nivelon oni povas igi sian heroon misuzi kulture þarøitajn vortojn. Ekzemple, en СLa Spleno de ParizoТ (Ch. Baudelaire) en la frazero Сdesegni por þi kostumon VenjusanТ [SP,30] enestas intenca eraro (devus esti СVenusanТ) [vd. komentojn de la tradukinto en SP,117].

La problemo de la arkaika leksiko same ne estas tiel evidenta, kiel tio povus þajni unuavide. Kvankam Eo estas uzata nur 100 jarojn, en øi jam aperis aro da vortoj, aplikitaj nur en la unua etapo de la lingvo-uzado. Poste ili estis eliminataj. Tiel, anstataý Сfalþirmilo, malverdiri, æevaliri, mirrakontoТ nun oni øenerale uzas Сparaþuto, trompi/mensogi, rajdi, fabeloТ (vd. ankaý: [Haupenthal]). Kompreneble, en Eo ekzistas ankaý tiuj vortoj, kiuj signifas eksajn reala¼ojn (kaj tial ankaý ili konsistigas arkaikan leksikon). Nature (evolurezulte) arkaikiøas ne nur apartaj vortoj sed ankaý vortkunoj kaj idioma¼oj. Okazis kelkaj þanøoj en la uzado de morfologiaj kategorioj (ekzemple, anstataý Сdanke Е-onТ nun oni kutime diras СdankТalТ).

Antitezoj, ripetoj, aliaj komponaj/sintaksaj iloj gravas kaj vaste uzatas en poezio kaj samtiel en prozo. Vd., ekzemple СAýtuna elegioТ-n de N. Kurzens: СJa æiu tagТ forlavas rabe ion! / Ja æiu nokto portas ion for! / Ja de lТpasinto restas nur memorТ, / Ja por estonto havas mi nenion.Т (Ripetoj de СjaТ, de la fraz-konstruoj, konfronto de mala¼oj Сtago-nokto; pasinto-estontoТ.)

Surbaze de metaforigo kaj kliþoj, havataj en la naciaj lingvoj (al kiuj ni rilatigas, krom æio alia, proverbojn, komunuzajn dira¼ojn kaj flugilhavajn vortojn), kompreneblaj por la homoj de diversaj etnoj, en IPL povas ellaboriøi (kaj fakte ellaboriøas) propraj kliþoj. Kiel ekzemplon eblas mencii proverbojn, tradukitajn (aý kreitajn) en Eo(n) de ties aýtoro L.Zamenhof.

Kliþoj aperas ankaý surbaze de komunaj fonaj scioj. Kvankam tio estis nek celo, nek kromcelo de la esperantista komunumo, øi fakte kreis propran kulturon, unikan kaj specifan nur por la esperantistaro. Eroj de tiu kulturo povas servi kiel rimedoj por estetikaj funkcioj de la lingvo. Ekzemple, multaj E-kliþoj fontas el Сflugilhavaj vortojТ (øenerale konataj dira¼oj el verkoj originale verkitaj en Eo aý plej konataj tradukoj el alialingvaj literaturoj). Ke la parolturnoj estas efektive vivaj atestas ilia apliko ne nur en beletra¼oj, sed ankaý en æiutagaj konversacioj de ordinaraj E-istoj. Ekzemple, la subskribinto aýdis, kiel iu E-istino kantis al sia bebo: СEn la buþon venis nova dentoТ motive de la E-a himno. (Kp. la aýtentikan СEn la mondon venis nova sentoТ de L. Zamenhof.) Vd. pri la fenomeno pli detale en [Melnikov, 1985, 123-127 kaj en Melnikov, 1992,41-46].

Movado por akceptigo de tiu aý alia IPL ekzistanta sufiæe longan tempon ekhavas kelkajn karakterizajn trajtojn distingantajn øin disde la aliaj sociaj kolektivoj. Tio neeviteble rezultigas aperon de fonaj scioj, kiuj estas vaste uzataj en literaturo, publicistiko kaj ¼urnalistiko por krei Сlokan (ekzemple, esperantecan) koloreconТ, malrektan karakterizon de literatura protagonisto, diversajn tropojn, efekton de kunpuþiøo Сreala¼o-elpensa¼oТ, Сnuntempo-iamoТ, efekton de Сtrompita atendo (mikroþoko)Т, rekono ktp. (vd.: [Melnikov, 1985 kaj 1992]).

En la æi-subaj cita¼oj nur TE kapablas trovi kaj adekvate apreci humuron, vortludojn kaj plurajn aliajn estetika¼ojn de la teksto: СIam li komprenis ke en informado ne helpas Lapenna (I. Lapenna Ц eminentulo de la E-movado Ц A.M.) sed la peno; ankaý Senracieca Asocio Tutmonda (kp. Sennacieca Asocio Tutmonda Ц A.M.) ne allogis lin; li legis Histerio de Esperanto (aýtentike СHistorio de EsperantoТ Ц A.M.) de Privat, La danøera akuzativo (originale Ц СLa danøera lingvoТ Ц A.M.) de Lins, trastudis PIS (kp. PIV Ц A.M.) kaj BLAG (kp. PAG Ц A.M.); Karl Ranseier disvastigis la Manifurzon de PragoТ (kp. СLa Manifesto de PragoТ Ц A.M.) [Ziko Sikosek en EA-1998, n-ro 6, p.21]; Сkaj kiu rolo por la esperantlingva edzino? Turismi dum lia kongreso aý raumismi (agi laý la СManifesto de RaýmoТ Ц A.M.) en kuna progreso?Т [LF, 1990, n-ro 124, p.3]; Сen æiuj valana¼oj (verkoj de J. Valano Ц A.M.) øis nun publikigitajТ[F-vol.6, n-ro 63, p.24]; Сorienti la TEJO-reprezentantojn en ties ambasa-doraj taskoj tra la "krokodila mondo" (neE-ista; pro la kromsignifo de СkrokodiloТ Ц homo, kiu parolas neEe inter la E-istoj Ц A.M.)Т [ESP-1998, n-ro 7/8, p.127]; Сmi fine kredas, ke sekva ago fariøos PAG-o (vortludo pro la skriba simileco kaj sona sameco de la vortoj СpagoТ kaj СPAGТ-o - A.M.) (sur paø' okona), æar mi øin ne posedas, sed tamen bezonas. Do, antaýdanke kaj pagomanke W.U.Т [HDE-1985, n-ro 12/16, p.3]; СIel Сho-mia-kor' (titolo de fama versa¼o aýtorita de K. Kalocsay Ц A.M.)-eТ Ц titolo de recenzo [HDE-1980, n-ro 1, p.4]. Æiuj kursive markitaj aýtentikaj aý intence kripligitaj vortoj rilatas al tiuj Уkun specife E-a kultura ingrediencoФ. La tuj-subaj specimenoj postulas por plenvalora dekodado fonajn sciojn samtempe el la nure E-a kaj la monda okcidenta kulturoj. СAl Esperanto li tradukis Eighteen-Eighty-Seven de George Orwell (aludo je la verko С1994Т, sed kun la jaro de la apero de la unu E-lernolibro Ц 1887 Ц A.M.)Т; [li] verkis mem La arkipelo ESPag (aludo je la Sol¼enicynТa СArkipelago GulagТ kun la komencaj literoj de la vorto СESPernatoТ Ц A.M.)Т. [EA-1998, n-ro 6, p.21]

La disvastiøado de IPL kaýzas tion, ke øi komencas uziøi en novaj kaj novaj sferoj. Tio neeviteble sekvigas stilan diferenciøon, kio siavice plifaciligas uzadon de la koncerna IPL literatur/art/estetik-cele. Samtempe la neeviteblan plikomplikiøon de IPL kontraýstaras la postulo pri øia facileco kaj internacia komprenebleco. Rezulte atingiøas certa kompromiso, manifestiøanta, cetere, en multe pli vastaj/malstriktaj normoj kaj limoj de stiloj, ol en la literaturaj etnaj lingvoj.

Æar EF-j estas diaspora lingvo-kultura sociumo, en la movado ellaboriøas certaj moralaj/aksiologiaj valoroj. Sekvo de tio estas, interalie, tabuigo de certaj vortoj (æefe, ligitaj al homaj intima¼oj/fiziologia¼oj). Rezulte en Eo aperis tuta tavolo de specifa leksiko (vd., ekzemple, la verkon [Alos, Velkov]). Aliflanke, formiøas eæ subøenroj de maldecaj (sub)literatura¼oj, kiel СlimerikoТ (formo de iom vulgara, obsceneta versa¼o): СFervora junulo el Boston / eterne melkadis la voston. / Junulo, sufiæe! / Ne mane, sed piæe / konvenas kolumi la foston!Т [Rossetti, 70] (vosto kaj fosto estas uzataj anstataý la tabua СkacoТ), Сbervala¼oТ (maldeca vortludo konsistanta el prezento de frazo, en kiu oni devas inversigi literojn aý silabojn de du vortoj de frazo, ekzemple la substerkitajn en СÞi æiam puþas siajn kunludantojn æe lТtenisoТ). [KB-10]

Kompreneble, la menciitaj argumentoj favore al la ebleco kaj neceseco de la transdono kaj kreo de kulturo en IPL ne estas kompletaj. Tamen ili ebligas skize montri kelkajn æefajn kialojn kaj celojn de æi-fenomeno. Ilin konsistigas: 1) mondera kontraýdireco kaj interligiteco komuna por la tuta homaro; 2) komunaj psikaj trajtoj de ajnetna homo; 3) socia bezono; 4) socia moralo; 5) lingvaj universala¼oj/universalioj komunaj por ajna viva multfunkcia internacia lingvo sendepende de øia origin-kielo, inter kiuj: a) manko de ekzakta limo inter la emocia kaj racia ingrediencoj de lingv(a¼)-unuoj; b) enesto de sinonimio, polisemio, paronimio, kromsencoj, metaforio, metonimio ktp.; c) natura procezo de СmaljuniøoТ, naskanta arkaismojn; æ) apero de СuzusoТ kaj kliþ(et/esk)oj; 6) internaj, strukturaj eblecoj de Esperanto, inkluzive: a) ekspresivajn afiksojn; b) grandan redundancon kaj etan entropion de la esperantaj vortoj; d) aglutinan manieron de vortformado, rezultigantan altan gradon de motivado kaj samtempe СmalaýtomatismanТ perceptadon, ekspresivecon, aperon de deriva¼oj-homonimoj al radikaj vortoj kaj aliaj deriva¼oj/kunmeta¼oj; e) vastan normon de Eo, kio estas, cetere, premiso por apero de multaj porokazaj vortoj kaj elementoj de idiostilo; f) sintaksan larøecon (grandan elekteblecon de frazkonstruo) kaj komponajn eblecojn de la lingvo; g) rimeblajn silabojn, kategorion СakcentoТ, latentojn de aliteracio k.s., ebligantajn uzadon de Eo en poezio; 7) internacia kaj suplementa (=aldona al la æefa, t.e. denaska, gepatra aý plejofte uzata lingvo) karaktero de IPL; 8) ekzisto de integraj elementoj en la homara kulturo (kaj en ties historio kaj en la moderna epoko); 9) ekzisto de sufiæe granda kaj daýre ekzistanta kolektivo (sociumo), uzanta IPL-on (partoprenantoj de la movado por akceptigo de æi-IPL) kaj iom-post-ioma disvastiøo de la apliko-sferoj; 10) neceso de unueciga rimedo (kontraý disfalo en dialektojn); 11) individua karaktero de kreado (unuavice arta); 12) postuloj de prestiøeco kaj psikologia strebo al pozitiva memtakso de la EF-j.

(aldone al tiuj menciitaj en la bibliografio kaj paønotoj;

parenteze Ц la enteksta indiko)

Libroj

Periodaђoj